Ấn phẩm "Việt Pháp bang giao sử lược" của tác giả Phan Khoang, xuất bản năm 1950. Sách đang được lưu giữ tại Quán Sách Mùa Thu có thủ bút chữ ký của tác giả, đóng bìa xưa còn bìa gốc, dày 400 trang, ruột sách đẹp, lõi chắc chắn.
-------------------------------------------------
Trong lịch sử cận đại của Việt Nam, sự can thiệp của nước Pháp, như lấy Nam kỳ làm thuộc địa, đặt bảo hộ ở Trung, Bắc-kỳ v... v... là một biến cố lớn lao và hệ trọng.
Chúng tôi truy nguyên từ khi người Âu- châu mới đặt chân lên đất Việt-nam, thế kỷ 16, sự giao thiệp giữa họ và ta ở thế kỷ 17 làm họ xét biết và bắt đầu để ý đến nước ta. Tiếp đến sự cầu cứu nước Pháp của Hoàng-tử Cảnh và hiệp ước Vét-xây không hiệu quả, vua Minh-mệnh cũng có ý tự cường, tự chủ, nhưng không hiểu tình thế thiên hạ, lại không dung nạp đạo Gia-tô nên cái mầm xung đột sinh ra từ đó. Vua Thiệu-trị tiếp tục chánh sách ấy, người Pháp có cớ mà gây hấn, và tiếng súng đầu tiên nổ ở Đà-nẵng năm 1847 đã báo hiệu những ngày mai đầy gian-hiểm. Thế mà kế vua, vua Tự-đức cũng không lo tự tân, tự cường để theo kịp trào lưu thế giới, kẻ sĩ trong nước thì chỉ lo gọt giũa văn chương, ngâm nga thi phú, rồi đến khi quân địch tới bên cạnh, kẻ bàn chiến, người nói thủ, kẻ ưng hòa, không nhất quyết một bề nào, khiến dẫn đến việc mất ba tỉnh phía đông, ba tỉnh phía tây Nam kỳ. Trong các sự tình ấy, thao lược của Nguyễn - tri - Phương, nghĩa khí của Trương - Định, là những tài liệu rất quí báu của quốc-sử. Chiếm xong toàn cõi Nam-kỳ, người Pháp mưu bành trướng thế lực ra Bắc, Trung-kỳ. Việc An-nghiệp (Francis Garnier) và Đồ-phổ Nghĩa (Jean Dupuis), Vi-ê (Henri Rivière) hai lần gây sự ở Hà nội, việc Thuận-an thất thủ, tình cảnh "tứ-nguyệt tam- vương”, cuộc đột kích ở Huế, vua Hàm Nghi xuất bôn là những tấn bi kịch đầy chi tiết cảm động.
Rồi sự nồi dậy của đảng cần-vương, cuộc vận động của Phan-đình-Phùng, Hoàng-hoa-Thám, Phan-bội-Châu và đồng chí v. v... đều được thuật, tả tường tận, đủ chứng tỏ ý chí của dân tộc trước cơn tai nạn. Qua các sự biên cố ấy, chúng tôi cũng trình bày rõ ràng các trận mạc, tình cảnh triều chánh, các hòa ước, hiệp định, cách thi thố quyền hành của người Pháp. Chúng tôi đã dừng bút sau khi cuộc bảo hộ Trung, Bắc-kỳ thành lập xong được một lúc. Còn từ đó về sau, cho đến công cuộc thực hiện độc lập 1945 trở đi là một giai đoạn khác, cần phải một thiên khác nữa.
- Trích tựa
